Historia rytuałów candomble w Brazylii

Candomble to afrobrazylijska religia synkretyczna, która narodziła się w Brazylii w wyniku zetknięcia tradycyjnych wierzeń afrykańskich z chrześcijaństwem i wpływami rdzennych ludów Ameryki Południowej. Stanowi jeden z najważniejszych elementów kultury afrykańskiej zachowanej na kontynencie południowoamerykańskim.

Rytuały pogrzebowe candomble mają głębokie znaczenie duchowe i symboliczne, ponieważ łączą świat żywych ze światem duchów przodków i bóstw znanych jako orixas. Wraz z umbanda i capoeira candomble stworzyło kompleks kulturowo-religijny, który wpłynął na brazylijską tożsamość.

Candomble wywodzi się głównie z wierzeń ludów Joruba, Fon i Bantu. Rytuały te pojawiły się w Brazylii za sprawą afrykańskich niewolników. W centrum religii znajdują się orixas – bóstwa reprezentujące siły natury, takie jak Ogun (bóg wojny i żelaza), Iemanjá (bogini mórz), Xango (bóg burz i sprawiedliwości) czy Oxum (bogini miłości i rzek). Każdy z nich ma swoje kolory, symbole, dni poświęcone kultowi i tradycyjne ofiary (ebo).

W tradycji ludu Joruba śmierć była postrzegana jako przejście, a dusza zmarłego mogła dołączyć do duchów przodków (eguns), które opiekowały się żywymi. W Brazylii te wierzenia zostały włączone w praktyki candomble, tworząc unikalny system rytuałów pogrzebowych. Dusze zmarłych, jeśli zostaną odpowiednio uhonorowane, mogą odnaleźć spokój i harmonię w świecie duchowym.

W candomble śmierć nie oznacza końca, lecz transformację. Gdy człowiek umiera, jego axe (czyt. asze – energia życiowa) opuszcza ciało i przenosi się do świata duchowego. Ważnym zadaniem wspólnoty jest zapewnienie duszy pomyślnego przejścia tej drogi. Wierzy się, że niewłaściwe przeprowadzenie rytuałów może spowodować, że duch pozostanie zagubiony, stając się egun – niespokojną duszą, która może zakłócać życie bliskich.

Ceremonie pogrzebowe obejmują oczyszczenie ciała zmarłego, złożenie ofiar bóstwom i intonowanie świętych pieśni (cantos). Kolory i symbole używane podczas rytuału często nawiązują do konkretnego orixa zmarłego. Na przykład jeśli osoba była związana z Oxossi, bogiem polowań i lasów, w ceremonii używa się koloru zielonego i elementów przyrody.

Rytuały pogrzebowe odbywają się w terreiro – świątyni candomble, gdzie przewodniczą im babalorixas, czyli kapłani, i ialorixas – kapłanki. To oni prowadzą modlitwy, składają ofiary i kontaktują się z duchami przodków. Po śmierci kapłan odpowiedzialny za zmarłego może także przeprowadzać rytuały oczyszczające dla jego rodziny i wspólnoty, aby zapewnić równowagę energetyczną.

Ważnym etapem jest rytuał axexe, który odbywa się po śmierci i ma na celu rozłączenie duszy z ciałem i z dotychczasowymi obowiązkami wobec wspólnoty. Rytuał ten jest czasochłonny i wymaga specjalnych ofiar, takich jak owoce, woda, kwiaty i kadzidła.

Candomble wpłynęło także na rozwój innych religii synkretycznych w Brazylii, takich jak umbanda. W przeciwieństwie do candomble umbanda kładzie większy nacisk na kontakt z duchami przodków i duchami opiekuńczymi, takimi jak pretos velhos (dusze byłych niewolników) czy caboclos (duchy rdzennych mieszkańców Brazylii).

Rytuały pogrzebowe w umbanda, choć różnią się w szczegółach, również podkreślają znaczenie oczyszczenia i zapewnienia duszy bezpiecznej drogi do świata duchowego.

Capoeira, będąca afrobrazylijską sztuką walki połączoną z muzyką i tańcem, ma także powiązania z duchowością candomble. Tradycyjne pieśni wykonywane podczas capoeira często nawiązują do orixas i opowiadają historie związane z przodkami. W kulturze capoeira duchowość i szacunek dla zmarłych są głęboko zakorzenione – walki w kręgu roda symbolizują nie tylko fizyczną rywalizację, ale także zmagania duchowe.

W tradycji candomble zmarli są regularnie upamiętniani podczas specjalnych ceremonii, takich jak Festa dos Eguns – uroczystość ku czci duchów przodków. W czasie takich rytuałów intonuje się pieśni, składa ofiary i tańczy, aby nawiązać kontakt z duchami i prosić je o opiekę. Duchy przodków mogą również objawiać się podczas ceremonii jako eguns.

W tradycji ludu Joruba istnieje specjalny rytuał zwany egungun, który jest przejawem szacunku dla przodków. Duch przodka, jeśli zostanie odpowiednio uhonorowany, może powrócić, by wspierać swoją wspólnotę.

W przeszłości rytuały pogrzebowe candomble nie były uznawane przez kolonialne władze portugalskie i Kościół katolicki, który narzucał chrześcijańskie praktyki. Aby ukryć swoje wierzenia, wyznawcy często przedstawiali orixas jako katolickich świętych.

Na przykład Iemanję utożsamiano z Maryją, a Xango – ze św. Hieronimem. Pomimo tych trudności candomble przetrwało jako żywa tradycja. Współczesna Brazylia coraz bardziej otwiera się na różnorodność religijną, choć uprzedzenia wobec religii afrobrazylijskich nadal istnieją.

W niektórych regionach, zwłaszcza w Salvadorze i Bahia, rytuały pogrzebowe są celebrowane publicznie i stanowią ważny element lokalnej tożsamości. Rytuały pogrzebowe w candomble są istotnym elementem duchowości wyznawców tej religii. Nie tylko pomagają zmarłym w przejściu do świata duchowego, ale także w utrzymaniu więzi z przodkami i bóstwami.

W kulturze brazylijskiej, wzbogaconej przez capoeira i umbanda, tradycje te przypominają o sile afrykańskiego dziedzictwa i jego wpływie na współczesną tożsamość narodową. Dla wielu Brazylijczyków candomble jest nie tylko religią, ale również źródłem tożsamości i dumy, która przetrwała wieki prześladowań, adaptując się do zmieniającego się świata i zachowując swoją unikalną, duchową głębię.

Agnieszka Bloch