Stećci – nagrobki olbrzymów
Nazywano je greckimi grobami, cmentarzem olbrzymów czy wieczną siedzibą. Stećci, czyli średniowieczne nagrobki znajdujące się na terenach Bałkanów, do dzisiaj zachwycają turystów.
Wyraz „stećci” pochodzi od czasownika „stać” i oznacza wysoki, stojący kamień. Stećci (mianownik liczby pojedynczej brzmi stećak) można zobaczyć w każdym rejonie Bałkan, choć większość zachowanych nagrobków leży na terytorium Bośni i Hercegowiny. Są one świadectwem bogatej kultury tego kraju i przywołują mroczną atmosferę bałkańskiego średniowiecza.
Szacuje się, że jest ich w różnym stanie, często bardzo złym, aż 60 tysięcy sztuk. Są one rozproszone po całym kraju, zazwyczaj znajdują się w trudno dostępnych miejscach. Ze względu na swoje nieocenione znaczenie historyczne bośniackie nagrobki z okresu średniowiecza w 2016 roku zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Stećci pojawiły się w drugiej połowie XII wieku. Budowano je głównie z wapienia, choć wykorzystywano do tego także inne materiały dostępne w danym rejonie.
Ze względu na swój ciężar nagrobki były wykonywane niedaleko cmentarza. Swoim kształtem przypominają one antyczne sarkofagi, z tą różnicą, że w ich wnętrzu nie znajdują się trumny ani szczątki zmarłych. Przez lata wykształciły się również inne formy stećci – podobne do rzymskich steli. Stawiano je pionowo lub poziomo na grobach i orientowano z reguły na linii wschód-zachód. Ich średnia waga to – bagatela – około trzech ton, choć największe ważyły nawet 29 ton.
Z tego względu w późniejszych wiekach panowało przekonanie, że ich twórcami musieli być olbrzymy. Stećcy budziły zachwyt podróżników już w XVI wieku. Warto podkreślić, że jedną z pierwszych osób, które zwróciły uwagę na piękno tych nagrobków, był Polak Aleksander Sapieha. W latach 1802-1805 odbył on podróż po Dalmacji i Bałkanach.
Stećci są zazwyczaj ozdobione napisami lub szczątkowymi, najczęściej prymitywnymi obrazami. Ich twórcy umieszczali na nich spirale, arkady, gwiazdy i symbole religijne. Niekiedy sięgali po bardziej wyszukane motywy, takie jak np. zwierzęta. Wybór tematyki zależał od inwencji i umiejętności rzeźbiarza, a z tym było różnie. Znaczenie miała też profesja i pozycja społeczna zmarłego.
Przez lata powstało kilka hipotez, których autorzy próbują wytłumaczyć pochodzenie stećci. Pierwsza wiąże ich powstanie z wyznawcami popularnej na Bałkanach między XI a XIV wiekiem herezji patareńsko-bogomilskiej.
Druga autorstwo kamiennych nagrobków przypisuje Wołochom, czyli potomkom częściowo zromanizowanej pierwotnej ludności Dalmacji i Bałkanów (Ilirów i Traków), która miała przetrwać do czasów średniowiecza na terenach leżących na pograniczu Serbii, Rumunii i Bułgarii.
Z kolei wśród większości badaczy z Bośni i Hercegowiny zajmujących się tą problematyką przeważa pogląd, że stećci, zarówno w swojej formie, jak i symbolice przedstawionych na nich motywów zdobniczych, są oryginalnym wytworem kultury słowiańskiej ludności średniowiecznej Bośni, wolnej od wpływów i wzorów zewnętrznych. W świetle dzisiejszych badań ta hipoteza jest najbardziej prawdopodobna.
Gdzie możemy zobaczyć stećci? Jak się rzekło, najlepiej w tym celu udać się do Bośni i Hercegowiny. Jednym z bardziej urokliwych, a także dostępnych cmentarzy jest nekropolia w miejscowości Radimlja, nieopodal miasta Stolac. Zachowało się tam blisko 140 nagrobków, których powstanie datuje się na XV i XVI wiek. Część z nich należy do ortodoksyjnych rodzin feudalnych Miloradovićów i Stjepanovićów, które rządziły pobliskimi miastami Mostarem i Stolacem.
Prawie połowę spośród znajdujących się tam monolitów zdobią płaskorzeźby rzedstawiające motywy roślinne i geometryczne. Nie brakuje też wyobrażeń religijnych i symbolicznych, takich jak koło, półksiężyc czy słońce. Epitafia wyryte są cyrylicą. Na kamieniach pojawiają się też motywy tarczy, miecza, łuku i strzały. Wiele nagrobków zdobią figury zwierząt, nekropolia jest również bogata w sceny figuralne. Na szczególną uwagę zasługują figurki książęce i postacie mężczyzn z podniesionymi rękami; zachowały się także przedstawienia scen bitewnych, polowania i tańca. Co ciekawe, a co było rzadko praktykowane w średniowieczu – twórcy nagrobków czasem się na nich podpisywali. Dlatego też dzisiaj znamy autorów niektórych z nich.
Inne ważne skupisko tych oryginalnych kamiennych nagrobków mieści się we wsi Bjelojevici znajdującej się niedaleko miasta Stolac. Znajdziemy tam aż 274 nagrobki. Każdemu turyście zwiedzającemu Bośnię radzimy zjechać z głównej drogi i poszukać tych tajemniczych stel, które do dzisiaj zadziwiają swoim rozmiarem i intrygują pochodzeniem.
